W ramach projektu stypendialnego dla twórców kultury Województwa Pomorskiego zrealizowano 15 zajęć w Specjalnym Ośrodku Szkolno-Wychowawczym w Żukowie. Założeniem było stworzenie bezpiecznej przestrzeni pracy, w której możliwa jest indywidualizacja podejścia, zgodna z aktualnymi modelami inkluzyjnymi i wspierającymi autonomię osób neuroatypowych. W ramach stypendium zrealizowano cykl badań i warsztatów, w których analizowano reakcje uczestników/-czek, ich możliwości ruchowe, poziom zaangażowania, preferencje sensoryczne oraz sposoby wyrażania emocji poprzez ruch.

Projekt stypendialny

1

Punktem wyjścia były założenia współczesnej choreoterapii oraz specyfika funkcjonowania osób autystycznych – m.in. odmienna percepcja sensoryczna, trudności w komunikacji niewerbalnej, preferowanie samotności, sztywność zachowań, problemy z interpretacją bodźców oraz współwystępujące zaburzenia rozwojowe.

2

Efektem pośrednim było stworzenie podstawowego modelu pracy terapeutycznej opartego na japońskim tańcu butoh oraz określenie obszarów, w których taniec ten może wspierać rozwój społeczny, emocjonalny i integrację sensoryczną uczestników/-czek. Sprawdzono wpływ poszczególnych praktyk japońskiego tańca butoh na funkcjonowanie osób w spektrum autyzmu, zwłaszcza w zakresie regulacji emocjonalnej, kontaktu z ciałem, rozwoju uważności, ekspresji niewerbalnej i budowania relacji w grupie.

3

Opracowano analizę teoretyczną łączącą wiedzę o spektrum autyzmu – jego indywidualnym, dynamicznym przebiegu, wieloczynnikowości oraz potrzebie podejścia personalizowanego – z potencjałem terapeutycznym japońskiego tańca butoh, który umożliwia pracę pozawerbalną,
zmysłową i opartą na wewnętrznych impulsach.

Rezultat

4

Zrealizowano przy pomocy finansowej Województwa Pomorskiego

Wykorzystanie japońskiego tańca butoh w terapii tańcem i ruchem dla osób w spektrum autyzmu.

1. Wstęp

Japoński taniec butoh, powstały pod koniec lat 50. XX wieku dzięki Kazuo Ohno i Tatsumi Hijikacie, stanowi jeden z najbardziej niezwykłych fenomenów współczesnej kultury tańca. Wywodzi się z buntu wobec dominujących stylów tanecznych, estetycznych norm oraz społeczno-politycznych napięć powojennej Japonii. Jego fundamentem nie jest technika, widowiskowość czy formalna struktura ruchu, lecz doświadczenie cielesne, głęboka introspekcja i transformacja psychosomatyczna tancerza/-rki. Butoh od początku było „tańcem doświadczenia”, skupionym na organiczności, cielesności, emocjonalności i pracy z pamięcią ciała. Ta specyficzna relacja ciała, zmysłów, impulsów i świadomości, opisana m.in. przez Magdalenę Zamorską oraz Katarzynę Pastuszak, czyni butoh praktyką o wyjątkowym potencjale terapeutycznym .

Równolegle do rozwoju tańca butoh, dynamicznie rozwijała się wiedza na temat spektrum autyzmu. Współczesne spojrzenie na autyzm zakłada jego złożony, wielowymiarowy i indywidualny charakter. Osoby autystyczne doświadczają odmienności sensorycznych, trudności w komunikacji niewerbalnej i werbalnej, sztywności zachowań, a także wyjątkowych zdolności – w tym pamięciowych, ruchowych czy poznawczych. Modele inkluzyjne i współczesne podejście diagnostyczno-terapeutyczne wskazują na potrzebę pracy opartej na indywidualizacji, uważności i rozumieniu specyfiki funkcjonowania osoby, a nie na standaryzacji jej zachowań.

W niniejszym artykule analizuję potencjał butoh jako narzędzia rozwojowego w terapii tańcem i ruchem (DMT) dla osób w spektrum autyzmu. Posługuję się wiedzą teoretyczną, wynikami badań literaturowych – w tym z zakresu neurobiologicznych podstaw butoh – oraz materiałem wypracowanym dzięki realizacji projektu stypendialnego. Celem tekstu jest przedstawienie uzasadnienia, dlaczego butoh może stać się skuteczną i bezpieczną metodą wsparcia terapeutycznego, a także wskazanie, jakie elementy tego treningu można adaptować do pracy z osobami autystycznymi.

2. Specyfika spektrum autyzmu a potrzeby terapeutyczne

Zgodnie z klasyfikacjami diagnostycznymi ASD jest zaburzeniem rozwojowym obejmującym szerokie spektrum funkcjonowania – od osób z głębokimi trudnościami po osoby o wysokim potencjale poznawczym. Badacze wielokrotnie zwracają uwagę, że najważniejszym elementem diagnozy i terapii jest podejście dynamiczne, uwzględniające zmienność objawów, indywidualne tempo rozwoju oraz specyficzne zdolności jednostki.

2.1. Odmienności sensoryczne

W ASD obserwuje się zarówno nadwrażliwość, jak i niedowrażliwość sensoryczną, zaburzenia integracji bodźców, a także zjawisko tzw. „białego szumu” – trudności w odróżnianiu bodźców pochodzących z zewnątrz od tych generowanych przez ciało, co może wpływać na regulację emocji i zachowania. Butoh, którego praktyka opiera się na uważności sensorycznej i świadomej pracy z bodźcami wewnętrznymi, oferuje przestrzeń bezpiecznego doświadczania i porządkowania doznań.

2.2. Cechy motoryczne i ekspresyjne

Badania wskazują na wysoki potencjał motoryczny dzieci autystycznych – ich wytrzymałość często dorównuje, a niekiedy przewyższa wyniki sportowców, choć ruch bywa pozornie niezaangażowany, spowolniony lub chaotyczny. Jednocześnie u wielu osób występują trudności w naśladownictwie gestu, ograniczona ekspresja emocjonalna i małe wykorzystanie komunikacji pozawerbalnej. Wszystkie te cechy znajdują swoje odzwierciedlenie w butoh, które odrzuca naśladowanie, nie wymaga powtarzalności gestów ani normatywnej ekspresji, a zamiast tego wspiera pojawianie się spontanicznej, autentycznej reakcji ciała.

2.3. Komunikacja i wyobraźnia

W ASD trudności obejmują zarówno komunikację werbalną (opóźniony rozwój mowy, echolalia, trudność podtrzymania rozmowy), jak i pozawerbalną. Butoh nie wymaga odpowiedzi słownej – komunikacja odbywa się poprzez ruch i obecność, co może być formą szczególnie dostępną i bezpieczną.

3. Japoński taniec butoh – założenia i potencjał terapeutyczny

3.1. Butoh jako trening psychofizyczny

Butoh nierzadko opisuje się jako praktykę transformacji cielesno-umysłowej, obejmującą zmiany na poziomie neurofizjologicznym, motorycznym, percepcyjnym i emocjonalnym. Trening ten opiera się na trzech fazach wyróżnionych przez Magdalenę Zamorską: intro, fazie podążania i fazie wcielania, które prowadzą do osiągnięcia stanu „obecności totalnej” – pełnego zanurzenia w doświadczeniu „tu i teraz”.

Faza intro obejmuje pracę z oddechem, relaksację, uważność i/lub intensywny wysiłek, prowadzący do przekroczenia „martwego punktu” i uruchomienia mechanizmów adaptacyjnych.
Faza podążania polega na spontanicznej reakcji ciała na impulsy wewnętrzne, bez planowania ruchu i bez kontroli kognitywnej.
Faza wcielania wykorzystuje obrazy mentalne i ideokinezę – ciało staje się „pustym naczyniem”, które przyjmuje formy inspirowane obrazem, emocją lub wspomnieniem.

Ten model sprawia, że butoh jest nie tyle techniką, ile metodą pracy nad świadomością ciała, regulacją emocjonalną i integracją sensoryczną.

3.2. Butoh a praca z traumą i odmiennością

Warto podkreślić, że butoh historycznie było odpowiedzią na traumę społeczną i indywidualną. Tancerze/-rki przetwarzali/-ły doświadczenia bolesne, marginalizowane, ukrywane – przekształcając je w ruch. Ta właściwość czyni butoh narzędziem z potencjałem terapeutycznym, szczególnie w pracy z osobami, które doświadczają silnych emocji, napięć czy trudności w ich werbalizacji. Praktyka ta tworzy przestrzeń, w której „nie ma obowiązku hamowania reakcji”, a ciało może wyrażać siebie w sposób nieoceniający.

3.3. Metoda Tańca Butoh Kasai

Toshiharu Kasai, łącząc butoh z psychologią, opracował metodę terapeutyczną składającą się z fazy relaksacji (praca w parach, praca z oddechem, uwalnianie napięć) oraz fazy ruchu, opartej na ideokinezie. Istotą metody jest integracja świata wewnętrznego z zewnętrznym i swobodne reagowanie na impulsy. Dla osób w spektrum autyzmu, które często mają trudność z odczuwaniem i nazywaniem stanów ciała, metoda Kasai może stać się narzędziem zwiększania świadomości somatycznej i budowania relacji interpersonalnych.

4. Zastosowanie butoh w terapii tańcem i ruchem z osobami w spektrum autyzmu

4.1. Dlaczego butoh odpowiada na potrzeby osób autystycznych?

1. Niewerbalny charakter komunikacji - butoh bazuje na ciele, a nie na języku. Reakcje są spontaniczne i nie wymagają społecznie przyjętych kodów komunikacyjnych. Dzięki temu osoby, które unikają kontaktu wzrokowego, echolalii czy komunikacji formalnej, mogą komunikować się ruchem bez presji społecznej.

2. Akceptacja nienormatywnych ekspresji - ruchy w butoh mogą być zniekształcone, konwulsyjne, nieregularne – podobnie jak autostymulacje, które często pojawiają się u osób w ASD. Butoh nie eliminuje autostymulacji, lecz może przekształcać ją w bezpieczne formy ekspresji.

3. Praca z bodźcami sensorycznymi - butoh umożliwia regulację intensywności bodźców oraz rozwijanie świadomości sensorycznej poprzez ćwiczenia z oddechem, ciężarem, napięciem, dotykiem i obrazami mentalnymi.

4. Struktura o wysokiej elastyczności - w ASD rutynizm jest częsty, ale jednocześnie osoby te mogą potrzebować bezpiecznej przestrzeni eksploracji. Butoh łączy przewidywalność faz treningu z otwartością procesu.

5. Możliwość wykorzystania mocnych stron osób w ASD - fenomenalna pamięć mechaniczna, szczegółowość obserwacji czy wysoka wytrzymałość fizyczna mogą wspierać procesy wcielania, eksploracji i pracy z obrazem.

4.2. Model pracy terapeutycznej opracowany w ramach projektu stypendialnego

Projekt zakładał połączenie wiedzy teoretycznej, własnej praktyki butoh oraz specyficznych potrzeb osób autystycznych. Powstał model, który obejmuje:

moduł sensoryczny (praca z oddechem, ciężarem, temperaturą, świadomością powierzchni ciała);
moduł uważności (zero-walk, neutralna percepcja, relaksacja);
moduł impulsów (praca z pamięcią ciała i niepamięcią ciała);
moduł wcielania (obrazy mentalne dostosowane do możliwości poznawczych osoby);
moduł relacyjny (praca w parach i grupie, uczenie się bezpośredniej i pośredniej interakcji).

Model ten został zweryfikowany w praktyce podczas pilotażowych działań warsztatowych, które potwierdziły jego bezpieczeństwo i potencjał wspierający rozwój społeczny, emocjonalny i sensoryczny uczestników/-czek.

5. Przykładowe efekty obserwowane podczas działań pilotażowych

W ramach projektu stypendialnego odnotowano m.in.:

wzrost tolerancji na bodźce sensoryczne;
poprawę w zakresie świadomości ciała i orientacji w przestrzeni;
zmniejszenie napięcia mięśniowego i psychicznego;
zwiększenie spontaniczności ruchu;
inicjowanie kontaktu z rówieśnikami/-czkami poprzez ruch;
pojawienie się ekspresji emocjonalnej w formie niewerbalnej;
większą otwartość na dotyk w ćwiczeniach partnerskich;
rozwinięcie indywidualnych motywów ruchowych;
poprawę koncentracji i samoregulacji.

Choć badania miały charakter pilotażowy, rezultaty potwierdzają, że butoh – dzięki pracy z uważnością, impulsami i obrazami mentalnymi – może wspierać integrację sensoryczną oraz komunikację pozawerbalną.

6. Wnioski

Butoh, jako taniec oparty na głębokim doświadczeniu cielesnym, introspekcji i spontanicznym ruchu, oferuje unikalne narzędzia, które można adaptować do terapii osób w spektrum autyzmu. Jego elastyczność, akceptacja nienormatywności, silne oparcie na zmysłach i somatycznej świadomości sprawiają, że odpowiada on na wiele kluczowych potrzeb osób autystycznych.

Wykonane w ramach projektu stypendialnego badania i praktyki potwierdzają, że butoh może stanowić wartościowy element terapii tańcem i ruchem (DMT), poszerzając repertuar metod pracy zarówno w obszarze terapeutycznym, jak i edukacyjnym. Stworzony model pracy może stanowić punkt wyjścia do dalszych badań oraz rozwoju narzędzi terapeutycznych skierowanych do osób neuroatypowych.